Theo Đông y, bách bộ vị ngọt, đắng, tính ấm vào phế. Có tác dụng ôn phế, sát trùng, bổ phổi chữa ho.
Bách bộ còn có tên khác là dây ba mươi, đẹt ác. Bộ phận làm thuốc là rễ củ già của cây bách bộ, thu hoạch vào mùa thu đông, phơi hay sấy khô.
Bách bộ có tên khoa học là Stemona tuberosa Lour, thuộc họ Stemonaceae, hay còn gọi là dây ba mươi, dây đẹt ác… là một cây thân leo với thân dài khoảng 6–8m hoặc hơn. Rễ củ nhiều, mập, nạc, có hình trụ, mọc thành khóm dày, dài từ 15–30cm. Thân nhẵn, hình trụ, màu lục nhạt, hơi phình.
Lá mọc đối hoặc so le, với 10–12 gân phụ chạy dọc từ cuống lá đến ngọn lá. Cụm hoa mọc ở kẽ lá, cuống dài từ 2–4cm, có màu vàng hoặc đỏ. Bách bộ có thời kỳ hoa vào tháng 3-5 và quả vào tháng 6-8. Cây này mọc từ hạt sau hai năm sẽ ra hoa quả.
Có nhiều loại bách bộ khác cũng được sử dụng làm thuốc như Bách bộ lá nhỏ (Stemona pierrei Gagnep), Bách bộ nam (Stemona cochinchinensis Gagnep), Bách bộ đứng (Stemona collinsae Craib).
Bách bộ phổ biến ở vùng nhiệt đới Châu Á, đặc biệt là ở các tỉnh như Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Hòa Bình và Thanh Hóa. Cây thích đất tơi xốp, có rễ củ nhiều và to, là loại cây ưa ẩm và ánh sáng. Sau khi bị chặt phá, phần còn lại vẫn có khả năng phát triển thành cây mới.
Thành phần hóa học
Rễ bách bộ là nguồn tài nguyên phong phú, chứa 2,3% glucid, 9,25% protid, 0,84% lipid và nhiều axit hữu cơ như axit malic, oxalic, succinic, acetic, formic. Ngoài ra, rễ còn chứa 3 dẫn chất bibenzyl và đặc biệt là alkaloid, bao gồm stemonin, tuberostemonin, neotuberostemonin, oxotuberostemonin, isotuberostemonin, hypotuberostemonin, stenin, stemotinin, isostemotinin.
Trong đó hoạt chất đáng chú ý là stemonin, sau này được xác định là tuberostemonin L-G. Dược điển Việt Nam quy định rằng hàm lượng alkaloid toàn phần trong rễ bách bộ cần đạt 0,15%, tính theo tuberostemonin L-G.
Bộ phận dùng
Bách bộ thường được sử dụng dưới dạng rễ củ đã phơi khô hoặc sấy khô để làm thuốc. Rễ bách bộ dài từ 5cm trở lên, có hình dạng cong queo, đầu trên hơi phình to và đầu dưới thuôn nhỏ, mặt ngoài màu vàng nâu với nhiều nếp nhăn.
Khi thu hái, rễ được đào vào những ngày khô ráo, sau đó rửa sạch cát và cắt bỏ hai đầu. Rễ nhỏ thì để nguyên, còn rễ to có thể bổ làm đôi rồi phơi khô hoặc sấy ở nhiệt độ 50–60ºC.
Phương pháp bào chế đông dược hướng dẫn cách sử dụng như sau:
- Dùng sống: rửa sạch, ủ mềm, rút bỏ lõi, thái mỏng và phơi khô.
- Dùng chín: tẩm mật một đêm, sau đó đem sao vàng.
Theo Đông y, bách bộ vị ngọt, đắng, tính ấm vào phế. Có tác dụng ôn phế, sát trùng, bổ phổi chữa ho. Dùng sống: chữa giun kim, giun đũa. Dùng chín trị ho hàn, ho lao. Bách bộ tuy hơi ôn nhưng nhuận mà không táo, còn có thể khai tiết, giáng khí, trị ho thì không thuốc nào bằng, nhất là ho lâu ngày.
Sau đây là một số bài thuốc trị bệnh có bách bộ.
Chữa trẻ nhỏ ho sốt (phế nhiệt): bách bộ, bối mẫu, cát căn, thạch cao mỗi vị đều 30g. Tán bột, mỗi lần dùng 12g. Ngày 2 lần.
Trị ho lâu ngày: bách bộ (rễ) 80g, giã vắt nước. Sắc lại cho dẻo quánh. Mỗi lần uống 1 muỗng canh, ngày 3 lần.
Trị ho nhiều: dùng bách bộ (cả dây lẫn rễ) giã vắt lấy nước cốt, trộn với mật ong, hai thứ bằng nhau. Nấu thành cao, ngậm nước nuốt từ từ.
Trị tự nhiên ho không dứt: bách bộ (củ rễ), hơ trên lửa nướng cho khô, mỗi lần lấy nước một ít ngậm nuốt nước.
Trị đau bụng do các loại trùng sán: bách bộ nấu thành cao, uống thường xuyên phòng trị các loại trùng.
Trị các loại côn trùng vào lỗ tai: bách bộ (sao) nghiền nát, trộn với dầu mè bôi trong lỗ tai.
Ngoài ra, có thể dùng bài thuốc ngâm rượu “Bách bộ tửu” trị các chứng ho: củ bách bộ xắt mỏng, sao khô cho vào túi vải ngâm trong vò rượu lấy uống dần.
Kiêng kỵ: người tỳ vị hư nhược không nên dùng.
xem thêm:
Tràn dịch khớp gối: Nguyên nhân, triệu chứng và cách điều trị
Giác hơi là gì? có tác dụng gì?
___________________________________________________________________________________